Ιερά Μονή Παναγίας
Η Ιερά Μονή της Παναγίας Παλουριώτισσας ήταν από τις παλαιότερες γυναικείες Μονές της Κύπρου. Βρισκόταν στην ανατολική πλευρά της Λευκωσίας, μέσα από τα παλιά Λουζινιανά τείχη της πόλης. Το έτος ιδρύσεως του μοναστηριού δεν είναι εξακριβωμένο, ωστόσο ο συγγραφέας Στέφανος Λουζινιανός τοποθετεί την ίδρυσή του στα τέλη του 4ου αιώνα μ. Χ.. Αναφέρει ως ιδρυτή τον Άγιο Μακεδόνιο, ο οποίος διετέλεσε Επίσκοπος Λήδρας μετά τον Άγιο Τριφύλλιο και υπό την ιδιότητά του αυτή συμμετείχε στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο του 325 μ. Χ. καθώς και στη Σύνοδο της Σαρδικής το 344 μ. Χ.
Η πρώτη ιστορικά τεκμηριωμένη μαρτυρία για τη Μονή απαντάται σε ένα αγιολογικό κείμενο, το οποίο είχε γραφτεί λίγο μετά το μαρτύριο των δεκατριών μοναχών της Καντάρας: «Διήγησις των τριών και δέκα πατέρων, των διά πυράς τελειωθέντων παρά των Λατίνων εν τη νήσω Κύπρω (αψλθ έτει)».
«Τούτων ούτως εχόντων και την αυτών φήμης διαλαμπούσης Μιχαήλ και Θεόδωρος οι αυτάδελφοι από του Καλού όρους και ούτοι όντες… άμα τω μαθητή αυτών Ιωάννη προσμοναρίω όντι και πρεσβυτέρω της μονής της υπεραγίας Θεοτόκου της Παλλιουριωτίσσης, εις τόδε το μοναστήριον (της υπεραγίας Θεοτόκου Κανταριωτίσσης) έφθασαν…».
Σημαντική είναι επίσης η αναφορά που κάνει ο Αρχιμανδρίτης Κυπριανός στη Χρονολογική Ιστορία της νήσου Κύπρου, βασισμένος στις ιστορικές αναφορές του Στέφανου Λουζινιανού.
«Εχαλάσθησαν και έτερα δύο (μοναστήρια) των Ρωμαίων, ένα, που έκτισεν η βασίλισσα Ελένη λεγόμενον Μάγκανα και άλλο των μοναζουσών γυναικών λεγόμενον Παλλουριότησσα...».
Η Μονή κατεδαφίστηκε το έτος 1567 από τους Ενετούς, στα πλαίσια των προσπαθειών για ενίσχυση της αμυντικής θωράκισης της πρωτεύουσας με νέα ασφαλέστερα τείχη. Μέχρι τότε η Μονή λειτουργούσε ως γυναικεία. Αυτές τις πληροφορίες μπορούμε να τις αντλήσουμε και από ενετικά έγγραφα, τα οποία διασώζονται.
Η Μονή επανοικοδομήθηκε στο μέρος όπου βρίσκεται σήμερα και μετατράπηκε σε αντρική. Μέσα από κείμενα γίνονται γνωστά τα ονόματα μερικών ηγουμένων του μοναστηριού. Ένας από αυτούς ήταν ο Άγιος Πανάρετος, ο οποίος το 1767 χειροτονήθηκε Επίσκοπος Πάφου. Σύμφωνα με το «Χρονικό» του ηγουμένου Ιωακείμ, συμπεραίνεται ότι ο Άγιος Πανάρετος χειροτονήθηκε ηγούμενος πριν από το 1750. Κατά το 1821 Οικονόμος ήταν ο ιερομόναχος Ευγένιος, το όνομα του οποίου αναγράφεται σε αφιέρωση στο κάτω μέρος αργυροκοσμημένης εικόνας της Παναγίας. Τελευταίος ηγούμενος της Μονής ήταν ο Χρύσανθος. Με την κοίμησή του (1888) το μοναστήρι βρέθηκε χρεωμένο λόγω μεγάλων ποσών που ξοδεύτηκαν για την επισκευή του ναού, την ύδρευση της περιοχής και λόγω καθυστερημένων πληρωμών φόρων.
Με τη συνδρομή όμως του Αρχιεπισκόπου Σωφρονίου (1865-1900) το οικονομικό πρόβλημα του μοναστηριού ξεπεράστηκε και τη διαχείριση ανέλαβε επιτροπή επτά ενοριτών του χωριού υπό την προεδρία του Αρχιεπισκόπου. Σταδιακά έτσι η εκκλησία γίνεται ενοριακή.
Μεγάλο μέρος του ναού κατέρρευσε μετά από πυρκαγιά πιθανόν στα μέσα του 19ου αιώνα. Επανοικοδομήθηκε και επεκτάθηκε διατηρώντας μόνο τους τοίχους στην κόγχη του ιερού βήματος. Το Μάιο του 1890 ο ναός ήταν έτοιμος και εγκαινιάστηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Σωφρόνιο.
Αξίζει να αναφερθούμε επίσης στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Παλουριώτισσας, αγιογράφηση πιθανόν του 14ου αιώνα, όπου η Θεοτόκος εικονίζεται στον τύπο της Οδηγήτριας και περιμετρικά παρουσιάζονται σκηνές του χριστολογικού κύκλου, άμεσα συνδεδεμένες με την ίδια τη Θεοτόκο. Για πολλά χρόνια πριν την πρόσφατη αποκάλυψη, η εικόνα ήταν καλυμμένη με αργυροεπίχρυσο κάλυμμα και παρέμεναν ακάλυπτα μόνο τα πρόσωπα της Παναγίας και του Χριστού. Η εικόνα είχε κλαπεί από το ναό το 1900, μαζί με άλλα πολύτιμα σκεύη. Ανευρέθηκε χωρίς το πολύτιμο κάλυμμα, έτσι σε μεταγενέστερο στάδιο κοσμήθηκε περίτεχνα με άλλο. Είναι χαρακτηριστικές οι διηγήσεις παλιών κατοίκων της Παλλουριώτισσας για τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Το επώνυμο Παλλουριώτισσα παραπέμπει στο φυτό παλλίουρος, γνωστό σήμερα σαν παλλούρα. Σύμφωνα με λαϊκή παράδοση, η εικόνα της Παναγίας είχε βρεθεί κρυμμένη μέσα στα κλαδιά μιας μεγάλης παλλούρας. Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες ο χώρος της Μονής Παλουριωτίσσης από την εποχή ακόμη των Λουζινιανών (1192) και πιο ύστερα των Οθωμανών λειτουργούσε και ως νεκροταφείο, πρώτα των Φράγκων και ύστερα των κατοίκων των γύρω περιοχών. Κάποιες πληροφορίες αναφέρουν ότι εδώ έχουν ταφεί λείψανα των σφαγιασθέντων την 9η Ιουλίου 1821, καθώς και οι Αρχιεπίσκοποι Κύριλλος Α΄ και Μακάριος Α΄.
Στην ιδιοκτησία του ενοριακού Ιερού ναού της Παναγίας Παλουριωτίσσης υπάρχει μεγάλη κτηματική περιουσία που την καθιστά μια από τις πιο πλούσιες εκκλησίες της Κύπρου.
Για την εξυπηρέτηση των αναγκών της ενορίας το 1963 κτίστηκε κοντά στην παλιά εκκλησία μεγάλος Ναός αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
Έρευνα
Κυριακή Χριστοδούλου
Κωστάκης Χαραλάμπους
